درس دهم
تناقض عكس
در ميان احكام قضايا ، آن كه از همه مهمتر است و در همه جا به كار
میآيد اصل تناقض است . ما قبلا گفتيم كه اگر دو قضيه از لحاظ موضوع و
محمول وحدت داشته باشند اما از لحاظ كم و كيف يعنی از لحاظ كليت و
جزئيت ، و ايجاب و سلب با يكديگر اختلاف داشته باشند ، رابطه اين دو
قضيه رابطه تناقض است و اين دو قضيه را متناقضين مینامند .
و هم گفتيم كه حكم متناقضين اينست كه از صدق هر يك كذب ديگری لازم
میآيد و از كذب هر يك صدق ديگری لازم میآيد . به عبارت ديگر : هم
اجتماع نقيضين و هم ارتفاع نقيضين محال است .
بنابر بيان فوق ، موجبه كليه و سالبه جزئيه نقيض يكديگرند و سالبه
كليه و موجبه جزئيه نيز نقيض يكديگرند .
در تناقض علاوه بر وحدت موضوع و محمول ، چند وحدت ديگر هم شرط است :
وحدت در زمان ، وحدت در مكان ، وحدت در شرط
وحدت در اضافه ، وحدت در جزء و كل ، وحدت در قوه و فعل ، كه مجموعا
هشت وحدت میشود و در اين دو بيت بيان شدهاند :
در تناقض هشت وحدت شرط دان
وحدت موضوع و محمول و مكان
وحدت شرط و اضافه ، جزء و كل
قوه و فعل است ، در آخر زمان
پس اگر بگوييم : " انسان ، خندان است " ، " اسب خندان نيست "
تناقض نيست ، زيرا موضوعها وحدت ندارند ، و اگر بگوييم : " انسان
خندان است " ، " انسان چهار پا نيست " تناقض نيست ، زيرا محمولها
وحدت ندارند ، اگر بگوييم : " اگر كسوف رخ دهد نماز آيات واجب است
و اگر رخ ندهد نماز آيات واجب نيست " تناقض نيست زيرا شرطها
مختلفاند . اگر بگوييم : " انسان در روز نمیترسد " ، " انسان در شب
میترسد " تناقض نيست ، زيرا زمانها مختلفاند . اگر بگوييم : " وزن
يك ليتر آب در روی زمين يك كيلوگرم است و در فضای بالا مثلا نيم
كيلوگرم است " تناقض نيست ، زيرا مكانها مختلفاند . " علم انسان
متغير است " ، " علم خدا متغير نيست " تناقض نيست ، زيرا اضافهها
، يعنی مضافاليههای دو موضوع مختلفند . اگر بگوييم : " كل مساحت تهران
1600 كيلومتر مربع است " و " بخشی از مساحت تهران ( مثلا شرق تهران )
1600 كيلومتر مربع نيست " تناقض نيست ، زيرا از لحاظ جزء و كل
مختلفاند . اگر بگوييم : " هر نوزاد انسان بالقوه مجتهد است " ، و "
بعضی از نوزادهای انسان بالفعل مجتهد نيستند " تناقض نيست ، زيرا از
لحاظ قوه و فعليت اختلاف
است .
عين اين شرائط در متضادتين و داخلتين تحت التضاد و متداخلتين نيز هست
. يعنی دو قضيه آنگاه متضادند و يا داخل تحت التضادند و يا متداخلاند كه
وحدتهای مزبور را داشته باشند